Şimşek-Yıldırım Ve Biz

NASIL MEYDANA GELİR

Kara bulutların yeryüzüne iyice yaklaştığı fırtınalı havalarda, şimşek çakmasını biraz korku ve endişe, biraz da o parlak mavimsi ışığın güzelliğini görmek için kimbilir kaç defa pencereye koşmuşuzdur. Şimşek ve yıldırım basitçe farklı elektrik yüklü merkezler arasındaki bir dengelenme (nötrlenme) olarak tarif edilebilir. Şimşekte bu merkezler iki ayrı bulut iken yıldırımda yer ile buluttur.
Yıldırıma sebeb olan bulutların elektriklenmesi henüz tam manasıyla anlaşılamamış hâdiselerdendir. Negatif elektrik, yükleri taşıyan bir bulutta, yıldırım oluşturacak iyonize olmuş bir kanal vardır. Bu kanalda santimetrede 10.000 voltluk bir potansiyel farkı mevcuttur ve yıldırım oluşması esnasında yeryüzüne doğru ışık hızının onda biri kadar bir hızla (30.000 km/sn) yaklaşır. Bu hal havanın çok yüksek bir elektrik enerjisi tarafından delinmesidir. O anda yeryüzünde bulutun altına tekabül eden yerde, pozitif yükler yoğunlaşmaya başlamıştır. İyonize kanal yerdeki bu pozitif yük merkezine ulaştığında yıldırım hâdisesi gerçekleşir.

YILDIRIMLA GELEN ÖLÜM

Yapılan istatistiklere göre son birkaç yüzyıl içinde yıldırım çarpmasından ölenlerin sayısında büyük bir düşüş görülmektedir. 1800'lerde İngiltere'de yıldırım sebebiyle yılda 20 kişi ölürken, bu sayı günümüzde 5 kişiye kadar düşmüştür. Bu düşüş "Acaba günümüzde yıldırım daha mı az düşmektedir?" sorusunu akla getiriyor. Bu konuda yapılan istatistiklere bakıldığında, Dünya'da dakikada 100 bin defa gök gürlerken, 6000 defa şimşek çaktığı görülür. Bu sayılarda küçük dalgalanmalar olsa bile, ölü sayısındaki bariz düşüş açıklanmış olamaz. Asıl sebep olarak, çalışma sahaları, önceleri tarla iken fabrika gibi kapalı mekanlara dönüşmesi, yerleşim merkezlerinin genişleyerek büyük şehirlerin meydana gelmesi ve ayrıca gelişen teknoloji vasıtasıyla bazı korunma yollarının geliştirilmesi söylenebilir. Yüksek binalar, uzun ağaçlar, minare ve kule gibi sivri yapılar elektrik hat ve direkleri, dağların zirveleri yıldırımın ilk hedeflerini teşkil ederler. Hava bozduğu anda, bu tip yerlerden uzaklaşılması gerekir.
Yıldırım düşmesi doğrudan ya da dolaylı olarak insanın ölümüne sebeb olabilir. Bir anda 10 bin ile 40 bin amper arasında olabilen elektrik akımı, çarpılan her dört kişiden birinin ölüm vesilesi olmaktadır. Ölümle neticelenmeyen hâdiseler, ciddi şok ve yanıklara, hayati bazı uzuvların hasar görmesine sebep olabilir. Çarpmanın ölümle neticelenmesi akımın vücut içinde takip ettiği yola bağlıdır. Şok tesiriyle eğer hayati uzuvlarda ciddi bir hasar yoksa kazazede sun'i teneffüs ve diğer ilk yardım usulleriyle kurtarılabilir.
Fırtına çıkıp havanın elektriklendiği anda metal cisimlerden sakınmamız gerekir. Parmaklıklar, su boruları, raylar yıldırımın tesirini uzak mesafelere iletmesinden dolayı ehemmiyet taşımaktadır. Ayrıca madalyon, kolye, künye gibi süs eşyaları da tehlikeli cisimlerdir. İngiltere'de yapılan bir festival esnasında demiryoluna düşen yıldırım ray boyunca kıvılcımlar saçarak yayılmış 47 kişinin yaralanmasına, 2 kişinin de ölmesine sebep olmuştu. (Temmuz 1955, Londra)
Kapalı yerde bulunma, yıldırım çarpmasına karşı tesirli bir tedbir olsa da, dikkatsiz olunduğunda evde bile tehlikeli durumlar ortaya çıkabilir. Su ve elektrik tesisatı, anten kablosu başlıca tehlike kaynaklrındır. Yıldırım ve şimşek emareleri görüldüğünde, bu tesisatlardan uzak durulup televizyondan anten kablosu çıkarılmalıdır.
Yıldırım sadece yüksek voltajdan dolayı hasar vermez. "Megawatt"larla ifade edilen enerji,
yıldırım kanalı içindeki havayı 30.000 °C' ye kadar ısıtır. Aniden ısınan hava genleşerek ortalama 20 atmosferlik bir basınç (şok) yapar. Bu basınçtan ise 250 kg TNT'nin (dinamit) patlama şiddetine eşit olduğu söylenmektedir.
Yıldırım düşen bir ağaç sanki yanına güçlü bir bomba düşmüş gibi paramparça olur.Bu durum ağacın ihtiva ettiği nemin yüksek ısıdan dolayı aniden buharlaşıp genleşmesi neticesinde meydana gelmektedir. 11 yaşındaki bir çocuk okula giderken, yol kenarındaki bir ağaca isabet eden yıldırım neticesinde fırlayan bir parçanın vücuduna saplanmasıyla hayatını kaybetmişti. (Temmuz 1974, Essex). Böyle dolaylı yoldan ölüme yol açan hâdiselerin en büyüğü 1769'da İtalya'da olmuştur. Büyük bir cephaneliğe düşen yıldırımdan sonra çıkan yangın Brescia şehrinin altıda birinin tahrip olmasına ve 3000 kişinin ölümüne sebeb olmuştur.

Yıldırımlı bir fırtınaya yakalandığınızda etrafta sığınabileceğiniz kapalı bir yer yoksa, yapacağınız en güzel hareket ayaklarınızı bitiştirerek yere çömelmek ve ellerinizi dizinizin üzerine koyup fırtınanın geçmesini beklemektir. Eğer böyle yapmaz koşmaya ya da yere uzanmaya kalkarsanız, kendinizi büyük bir riske atmış olursunuz. Çünkü yıldırıma çarpıldığınızda toprakla temas ettiğiniz iki noktanın arası ne kadar büyükse vücudunuzda oluşacak voltaj da o kadar büyük olacaktır. Bununla beraber eğer elbiseniz ıslanmışsa bu sizin için farkında olmadan aldığınız bir tedbir olabilir. Çünkü ıslak elbise kuru elbiseden ve vücuttan daha iyi bir iletken olduğundan, akım vücudunuzdan değil elbisenizden geçecektir. Böyle bir durumda cildinizde birtakım yanıklar meydana gelse bile, hayati uzuvlarınız korunmuş olacaktır. Muhtemel bir yıldırım çarpılmasında en az zarar göreceğiniz durum yukarıda tarif edilen çömelme halidir. İnek, koyun, keçi gibi hayvanların ön ve arka ayaklan arasındaki mesafe büyük olduğundan yıldırıma çarpıldıklarında genellikle ölmektedirler.

ENTERESAN HADİSELER

Yıldırım çarpma hâdiseleri genellikle üzücü olmakla birlikte bazıları da oldukça enteresandır.
Tarlasını sürmekte olan bir çiftçi, traktörüne düşen bir yıldırım neticesinde yaralanır. Hâdiseyi farkedenler hemen bir ambulans çağırırlar. Hastaneye doğru hızla yol alan ambulansa bir süre sonra düşen ikinci bir yıldırım hem ambulansın yanmasına hem de çiftçinin ölümüne sebeb olur. (1979, Teksas)
Avlanmak üzere denize açılan bir balıkçı saçlarının, bıyığının ve kollarındaki kılların dikleştiğini görünce hemen motoru çalıştırıp kıyıya yönelir. Birkaç dakika sonra gökyüzünü kara bulutlar kaplayıp gök gürlemeye başlar. O anda az önce bulunduğu noktaya şiddetli bir yıldırım düşer. Hemen sonra saçlarının bıyığının ve kolundaki kılların eski haline döndüğünü görür. (Temmuz 1980, Yorkshire)
Roy Sullivan, şu ana kadar kendisine en çok yıldırım isabet eden İnsandır. Tam yedi defa yıldırıma çarpılan "Paratoner Roy" hayatını kaybetmese de birçok kalıcı yaralar almıştır. İlk olarak 1942'de ayak baş parmağını kaybettikten sonra, 1970'de sol omuzu, 1972'de saçları, 1973'de yeniden çıkan saçları, 1976da ayak bileği, 1977'de göğsü ve midesi yanmıştır.
Edvin Robinson geçirdiği bir trafik kazasında işitme ve görme kabiliyetlerini kaybetmişti. Kör ve sağır olarak yaşarken 4 Haziran 1980'de çarpan yıldırımdan sonra 20 dakika şuursuzca yerde yatan Edvin, kendine geldiğinde hem görüyor hem de işitebiliyordu. (Haziran 1980, Massac-husettes)

TAVSİYELER

* Geniş, açık arazilerden ve ağaçlardan (özellikle tek olanlardan) uzaklaşıp mümkünse bir binaya sığının
* Kaçmanız mümkün değilse ayaklarınızı bitiştirerek yere çömelin ve ellerinizi dizinize koyun.
* Yıldırımın hayati uzuvlarınıza zarar vermesine engel olduğundan dolayı elbiselerinizin ıslanmasından korkmayın.
* Eğer denizde iseniz en kısa zamanda kıyıya çıkın.
* Arabanız varsa hiçbir metal parçaya dokunmadan içinde bekleyin.
* Saçlarınız dikleşir, yanınızdaki metallerden veya taşlardan gelen bir vızıltı duyarsanız hemen o noktadan uzaklaşın.
Evet hiçten, birden harika bir gürültü ile cevvi konuşturmak ve fevkalâde bir nur ve nar ile zulmetli cevvi ışıkla doldurmak ve dağvâri pamukmisâl ve dolu ve kar ve su tulumbası hükmünde olan bulutları ateşlendirmek gibi hikmetli ve garabetli vaziyetlerle baş aşağı gafil insanın başına tokmak gibi vuruyor: "Başını kaldır, kendini tanıttırmak isteyen fa'al ve kudretli bir zâtın hârika işlerine bak! Sen başıboş olmadığın gibi, bu hâdiseler de başıboş olamazlar. Her birisi çok hikmetli vazifeler peşinde koşturuluyorlar. Bir Müdebbir-i Hakim tarafından istihdam olunuyorlar." diye ihtar ediyorlar.