Ekmek, hürriyet, Hz. İsâ ve Asr Sûresi Ahmet Turan Alkan

06 Ocak 2015
Kamuoyu araştırmalarının ittifak ettiği bir nokta var: İnsanlar Türkiye’de kamu gücü kullanılarak büyük yolsuzluk ve hukuksuzluk yapıldığını görüyor ve kabul ediyorlar. Kâğıt üstünde ‘ceza’ olarak yansıması gereken bu ahlâk zaafı, pratikte seçmen davranışlarına yansımıyor; çünkü insanlar, ekonomik vaziyetten ve genel gidişattan memnundur ve muhtemel bir iktidar değişikliğiyle bu ‘istikrâr’ı bozmak istemiyorlar.
Bu olgu, seçim sonuçlarının gösterdiği gibi durumu ‘doğru’ tespit ediyor ama ‘doğru olan’ı belirtmiyor. Peki, nedir doğru olan?
Şimdi size edebî bir hikâyeden bahsedeceğim. “Büyük Engizitör” adını taşıyan bu uzunca hikâye, Dostoyevsky’nin “Karamazov Kardeşler” adlı büyük romanında, baş karakterlerden İvan tarafından, kardeşi Alyoşa’ya anlatılır. Ne tuhaftır ki bu hikâye, Karamazov Kardeşler’in bazı Türkçe baskılarında vaktiyle sansüre uğramıştı!
*
Hazreti İsâ, kilise engizisyonunun en şiddetli zamanlarında (tahminen XVI. Yüzyıl) İspanya’nın Sevilla şehrine nüzûl eder. Hıristiyan halk tarafından hemen tanınır ve sevgiyle karşılanır ancak Katolik Kilisesi’nin baş papazı Hz. İsâ’yı tutuklatır ve bu esnada halktan hiçbir tepki gelmez. Hz. İsâ’nın hiç konuşmadığı bu bölümde papaz, Hz. İsâ’ya özetle şunları söyler:
“Sana çölde korkunç zeki ve yüce bir ruhun (Şeytanı kastediyor) bazı tekliflerde bulunduğunu okuduk kitaplardan. Denilmişti ki ‘Sen dünyaya insanların arasına ellerin çıplak olarak, basit varlıklar oldukları ve doğuştan onurlarını yitirmiş oldukları için kavrayamadıkları, korktukları, hatta içlerinde dehşet uyandıran bir özgürlük vaadiyle inmek istiyorsun. Bu özgürlük onları korkutur, çünkü insan için insanlardan meydana gelen bir toplum için özgürlükten daha ağır bir yük yoktur! Oysa bu çıplak ve güneşten kavrulan taşları görüyor musun? Onları ekmek haline getir! O zaman tüm insanlık daima içi titrediği halde, sana karşı şükran duyan uslu bir sürü gibi arkandan koşar. Elini çektin mi verdiğin ekmek hemen yok olsun...’
Hz. İsâ bu teklife, ‘İnsan sadece ekmekle yaşamaz’ diye cevap vermişti. Papaz ise Hz. İsâ adına kurulan ve tebliğini sahiplenen kilisenin, insanlara hürriyet yerine ekmek vadederek insanlara iyilik ettiği kanaatindedir. Papaza göre insanlar için vicdan hürriyeti çok câzip ve parlak bir şey gibi görünmekle beraber ondan daha çok ve endişe uyandırmaktadır. Katolik Kilisesi Hz. İsa’nın mesajını düzeltmiş, sırlı bir kurguyla insanlardan hürriyeti alıp yerine mutluluğu vermiştir. İnsanlığın bu yanlışını ıslah etmek için nüzûl ettiğini düşündüğü Hz. İsâ’ya karşı öfke doludur Engizisyon papazı. Kilise insanların yükünü hafifletmiştir çünkü; insanlar hürriyetten korkarlar ama taşları ekmek yapmak mucizesini gösterdiğinde uysallıkla onu takip edeceklerdir. İsâ’nın insanlara gökyüzünden gelecek ekmeği vadetmesi, onlar indinde yeryüzündeki ekmekten daha değersizdir. Çünkü yeryüzünün ekmeği, insanların kime tapacağı sorusunun da karşılığıdır. İsâ, yeryüzünün kazandırdığı ekmeği, gökyüzünün vadettiği ekmek uğruna reddetmiş ve bunu insanları hürleştirmek için yapmıştır. Şöyle devam eder, ‘Sen insanların iman ve vicdanı hür iradeleriyle bulmalarını istedin ve böylece kendi hükümranlığını sarstın. Oysa ki şu üç gücü, Mûcize, Sır ve Otorite gücünü reddettin ve böylece insanları, onlar olmaksızın yüceltebileceğini düşündün. İnsanların seni örnek alarak mucizeye ihtiyaç duymadan da Tanrı’ya bağlanabileceğini ümit ettin. Oysaki biz (yani Kilise) bu üç gücü kullanarak senin eksik bıraktığını senin adına tamamladık. Onun için varlığın artık gereksizdir. Yarın seni ateşe atacağız insanlar da bu esnada seni değil bizi destekleyecek!”
*
Hıristiyan ilâhiyâtının en çetin meselelerini tartışan bu metin, düşünce hayatımızda, birkaç istisnâ dışında hiç yankılanmadı. Oysaki hikâyenin ana fikri, yani ‘hürriyete karşılık ekmek’ kavramı sadece insanlık tarihinin en tekrarlanan olgusunu işâretliyor. ‘Göklerin vadettiği ekmek’ hiç şüphesiz âhiret yurdu ve ölümden sonraki hayata verdiğimiz kıymettir. Onu ilk fırsatta dünyevî ekmek uğruna hürriyet ve vicdân karşılığında değiştirivermemiz ise “İnsan hüsrândadır” (Asr, 2) âyetiyle tartılan bir âfet.
Herkes Büyük Engizitör hikâyesinden haberdar olmayabilir; Asr Sûresi ise Kur’an’ın en kısa, en çok bilinen ve ezberlenen kısmı... Kim haberim yoktu diyebilir?