Yahya Kemal ve Ahmet Hâşim’de ‘Havuz’ ve ‘Hayal’ – Hilmi Yavuz

Yahya Kemal ve Ahmet Hâşim’in şiirle ‘hayal’ arasında kurdukları ilişki üzerinde karşılaştırmalı bir okumanın kışkırtıcı karşıtlıklar üretebilmesinin sözkonusu olduğunu düşünüyorum. Bu ilişki Yahya Kemal’in ‘Şerefâbâd Gazeli’ndeki

‘Hayalinden bakar pûşîde-i evrâk olan havza’ dizesi ile
Hâşim’in ‘Mukaddime’sindeki
‘Seyreyledim eşkâl-i hayatı Ben havz-ı hayalin sularında’

beyti arasında öneçıkan bir karşıtlıkta görülüyor. Yahya Kemal’de de Hâşim’de de ortak iki kavram sözkonusudur: ‘Hayal’ ve ‘Havuz’. Yahya Kemal, [‘yapraklarla örtülü’] ‘havuz’a ‘hayal’den bakarken, Hâşim, ‘havz-ı hayal’den [‘hayal havuzu’ndan] ‘eşkâl- i hayat’a [‘hayat şekilleri’ne] bakmaktadır.

‘Hayal’ ile Havuz’ arasındaki ilişkiyi soyutlayarak yeniden okuduğumuzda ise, iki şair arasındaki karşıtlık daha açık ve seçik biçimde görülecektir. Yahya Kemal için ‘havuz’, pûşîde-i evrak’ [‘yapraklarla örtülü’] bir dünya objesidir ve o objeye, daha da genişletirsek, Dünya’ya ‘hayalinden’ ya da Zihin’den bakmaktadır. Kısaca, Yahya Kemal’de ‘havuz’ Dünya ile metaforik, ‘hayal’de Zihin ile metonimik bir bağlam oluşturur.

Hâşim’e göre, durum farklı görünüyor: Zira Hâşim, ‘havuz’u Dünya ile değil, tam tersine Zihin’le ilişkilendirme, Dünya’yı [‘eşkâl-i hayat’ı] oradan, ‘hayal havuzundan’ [‘havz-ı hayal’den] seyretmektedir: Ahmet Hâşim’de ‘havuz’ Zihin [‘havz-ı hayal’] ile birebir bir metaforik bağlam inşa eder. Dünya ise, oradan seyredilen ‘eşkâl-i hayat’tır. Özetle söylersem, karşıtlık şöyle kurulabilir: Yahya Kemal’de ‘havuz’ [‘Dünya’], ‘hayal’in [‘zihnin’] bir metafor olarak nesnesi; Ahmet Hâşim’de ise ‘havuz’, ‘hayal’in [‘zihnin’] bir metafor olarak öznesidir.

Bir öteki karşıtlık Yahya Kemal’deki ‘bakmak’ edimi ile Ahmet Hâşim’deki ‘seyretmek’ edimi arasındaki karşıtlıktır –ki, bu karşıtlık, iki şairdeki ‘havuz’ ve ‘hayal’ karşıtlığı ile örtüşür. Şöyle:

Yahya Kemal için ‘hayal’in ya da Zihnin nesnesi olan ‘pûşîde-i evrak’ [‘yapraklarla örtülü’] olan ‘havuz’ [Dünya], ‘Bakmak’ edimi ile; Hâşim içinse, ‘havuz’, ‘eşkâl-i hayat’ı [‘hayat şekilleri’ni] ‘hayal’e dönüştüren Zihnin öznesi olarak ‘Seyretmek’ edimi ile ilişkilendirilmiştir. Hâşim’de ‘havuz’un zihnin [‘hayal’in] bir metaforu olarak özne oluşunun ‘seyretmek’le [‘seyreyledim eşkâl-i hayatı], Yahya Kemal’in ‘havuz’unun ise, ‘Dünyanın’ bir metaforu olarak nesne oluşunun ‘bakmak’la [‘hayalinden bakar…’] ilişkilendirilmiş olması, her iki metnin felsefî bağlamda sorunsallaştırılmasını gerektirir.

Burada her iki şiirin, Nailî’nin o muhteşem Mestâne nukûş-i suver-i âleme baktık Her birini bir özge temaşâ ile geçtik beytiyle dolaylı bir bağlantı kurulabileceğini düşünüyorum. Şöyle:

Nailî’nin birinci dizede, Dünyaya [‘nukûş-i suver-i âlem’e] ‘bakması, Yahya Kemal’in ‘havz-ı hayalin sularına’ bakması ile bir ayniyet gösterir. Öte yandan ikinci dizede Nailî’nin Dünyadaki bu ‘nakışlı biçimler’in her birinin bir ‘özge temâşâ’ [her birini başka başka temâşâ’] ile geçmesi ise, Hâşim’in [‘eşkâl-i hayat’ı] seyretmesi gibidir. ‘Temâşâ’, seyretmek’tir ve seyredilen objeyi, verili görünümü algıötesi bir sübjektivizm ile; ‘Bakmak’ ise, verili görünümü algıiçi bir sübjektivizm ile temellük eder.

Kısaca Yahya Kemal ve Ahmet Hâşim’in, Nailî’yi farklı bağlamlarda yeniden ürettikleri söylenebilir.