II. Meşrutiyet Entelijansiyası ve Ziya Gökalp ile Rıza Tevfik'in 'Felsefe Dersleri' (1) hilmi yavuz

Osmanlı'nın zihin tarihinde II. Meşrutiyet dönemi, felsefî anlamda entelektüel etkinliklerin en yoğun biçimde yaşandığı dönemdir. Çok değerli dostum Prof. Dr. Süleyman Hayri Bolay'ın bir konuşmasında dile getirdiği gibi,* 'II. Meşrutiyet döneminde ateisti, materyalisti, spiritualisti, pozitivisti, İslamcısı, Türkçüsü, sosyalisti[nin]... hepsi[nin] ve her türlü fikrini açıkça ifade edebiliyor ve müdafaa edebiliyor' olması, bu dönemin Osmanlı zihin tarihinde ayrıcalıklı bir yeri olduğunu gösterir.

Osmanlı-Türk entelijansiyasının Batı'nın felsefî müktesebatını temellük ediş tarzını, bir dönemselleştirmeye tâbi tutmak gerekiyor. Tanzimat entelijansiyası, imparatorluğun siyasal bağlamda yeniden inşasını problematize ettikleri için, Fransız Aydınlanmacılarına yönelmişler; sadece Montesquieu'nun, Jean-Jacques Rousseau'nun siyaset felsefesini, bir nevi 'yakınlık seçmeciliği' ('elective affinity') ile edinmeye, bu müktesebattan yolaçıkarak, Osmanlı devletinin yeniden inşasının şartlarını tesbit etmeye çalışmışlardır.
II. Meşrutiyet dönemi entelijansiyası için, bu anlamda bir 'yakınlık seçmeciliği' sözkonusu değildir. Onlar, Batı felsefesinin müktesebatını, herhangi bir seçmeye tâbi tutmadan temellük etmeye yönelen, belki biraz da oburca, büyük bir entelektüel iştiha sergilemişlerdir. Elbette, taraf tutanlar olmuştur: Bolay'ın belirttiği gibi ateisti, pozitivisti, materyalisti, spiritualisti ile II. Meşrutiyet entelijansiyası, Tanzimat'çıların aksine, belirli bir pratik meseleden, yani, Osmanlı devletinin yeniden nasıl inşa edileceği meselesinden değil, Batı felsefesinin gösterdiği farklılık'tan yolaçıkarak bir Medeniyete nasıl yön verilmesi gerektiğini irdelemeye çalışmışlardır. Kısaca, II. Meşrutiyet entelijansiyası için felsefe, Devletin yeniden inşası için pratik bir siyasal araç değil, bir Medeniyetin yeniden inşası için teorik bir amaçtır.
Bu bağlamda iki çok önemli kitaptan söz açmanın tam sırasıdır: Erzurum ****** Üniversitesi'nin iki çok değerli öğretim üyesi Doç. Dr. Erdoğan Erbay ve Yard. Doç. Dr. Ali Utku'nun yayıma hazırladıkları iki kitap: Ziya Gökalp'in 'Felsefe Dersleri'** ve Rıza Tevfik'in 'Dârülfünûn Felsefe Ders Notları'.***
Gökalp'in bu 'kayıp eser'inin hayli tuhaf ve mânidar bir serüveni var. Erbay ve Utku, Gökalp'in kitabının sunuş bölümünde ('Ziya Gökalp İçin: Kayıp Eserin Yazgısı Üzerine'), Gökalp'in Malta sürgünlüğü sırasında, menfadaki öteki arkadaşları için verdiği felsefe derslerine ait 12 defter tutan notlarının, bugüne kadar nasıl olup da 'gün yüzüne' çıkmadığını sorguluyorlar. Erbay ve Utku'ya göre, 1986 yılına kadar arşivde saklı tutulan defterler, ancak o tarihten sonra Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi Yazma Eserler Bölümü'ne alınmıştır. Dolayısıyla, 1986'ya kadar, Gökalp'in Felsefe Dersleri'nden, Gökalp araştırmacılarının hiçbirinin haberi yoktur. Yazarların ifadesiyle, asıl 'şaşırtıcı olan, başta Gökalp'in hayatı ve eserleri hakkında önemli eserler kaleme alıp, belgeler yayımlayan damadı Ali Nüzhet Göksel olmak üzere aile fertlerinin, defterleri görme ihtimali olan yakınlarının, örneğin öğrencisi Enver Behnan Şapolyo'nun ya da Gökalp'in Tamamlanmamış Eserleri'ni yayına hazırlayarak külliyatın tamamlanması yönünde girişimde bulunan Şevket Beysanoğlu'nun, sayısız biyografi, bibliyografya ve kronoloji yazarının Felsefe Dersleri'nin varlığından söz etmemesidir.'
(Bu konuya önümüzdeki hafta da devam edeceğim.)
*Türk Düşüncesinde Gezintiler, Süleyman Hayri Bolay, Nobel Yayınları, Ankara 2007, S.45.
**Felsefe Dersleri, Ziya Gökalp, yayına hazırlayanlar: Ali Utku, Erdoğan Erbay, Çizgi Yayınları, Konya 2006.
***Dârülfünun Felsefe Ders Notları, Rıza Tevfik, yayına hazırlayanlar: Ali Utku, Erdoğan Erbay, Çizgi Yayınları, Konya, 2009'