Cumhuriyetten önce demokrasi vardı (aksiyon)

23 Nisan 1920’de Ankara’da toplanan Meclis, milletin istikbâlini ellerinde tutuyordu. Milli mücadelenin memleketi yeni bir geleceğe taşıyacağını biliyor, bunun için gece gündüz nöbet tutuyorlardı. Anadolu coğrafyası kadar zengin bu yapı muhafaza edilse bugün bambaşka olacaktı muhakkak.
90 yıl önce sıkıntılı bir cuma günü. Kalpaklı, sarıklı, üniformalı adamlar Ankara’da, Hacı Bayram-ı Veli Türbesi önünde el açmış dua ediyor. Osmanlı bakiyesi topraklar işgal altında. Güney sınırında Fransızlar, Ege’nin bir kısmında İtalyanlar, İzmir’de Yunanlar… İstanbul başta İngilizler, bütün ittifak ülkelerinin askerleriyle dolu. 10 yıldır aralıksız savaşan millet, takatsiz düşmüş. Payitaht bile kuşatılmış. Halk kendi kaderine terk edilmiş âdeta. Ya savaşacak ya müstemlekeye teslim olacak. Mücadele kararı alan bu adamlar, henüz ilan edilmemiş cumhuriyetin Birinci Meclis’inin mebusları. Muvaffakiyet için milletin desteğine ve Allah’ın yardımına ihtiyaçları var…

Büyük Millet Meclisi’nin ilk dönemi, iç içe geçmiş bir hikâyeler öbeği. Asra bedel üç yıl içinde, yeni ülkenin neredeyse her karışını kanla sulayan savaşlar yaşanıyor. Cihana meydan okuyan Osmanlı İmparatorluğu tarih sahnesinden çekilirken, yerine egemenliği halka verme iddiasındaki cumhuriyet kuruluyor. Memleketin felahı için gece gündüz aralıksız toplanan Meclis günün mücadelesini verirken yarını şekillendiriyor aslında. Hayatlarını ortaya koyarak çıktıkları bu maceralı yolculuğun ilk adımı, 89 yıldır bayramımız. Lakin işin hâkimiyet-i milliye kısmı unutulalı hayli oldu. 23 Nisan nicedir ilköğretim çocuklarını heyecanlandırıyor sadece. Bir yandan Kurtuluş Savaşı’nı yönetirken, öte yandan cumhuriyetin temellerini atan Birinci Meclis ve mebuslarının çok daha fazlasını hak ettiğini not edelim. Yakın tarihimizin bu en demokratik meclisinin asıl karakterini ve mücadelesini anlamak, hiç değilse ödenmesi gereken bir vefa borcu. Fakat önce biraz geriye gitmek, II. Meşrutiyet’i hatırlamak gerekiyor. 1908’de kurulan ve 1909 anayasa değişiklikleriyle yeniden şekillenen Osmanlı meşrutiyeti; yasama, yürütme ve yargı üçlüsünden oluşan parlamenter sistemdi. 1912-13 Balkan Savaşı’ndan hemen sonra İttihatçıların Bâb-ı Âli baskını ile meşrutiyet kâğıt üzerinde kalmış, gerçekte askerî diktatörlük kurulmuştu. O dönemin anayasa sistemi, iki kanatlı bir parlamento öngörüyordu. Halkın doğrudan seçtiği vekillerin yer aldığı Meclis-i Mebusan ve padişahın atadığı Meclis-i Ayan, yani senato. 1918-19’un savaş şartlarında İttihatçılık gözden ve iktidardan düşünce hâkimiyetindeki meclis de feshedildi. Anayasa gereği üç ay içinde seçimlere gidilmesi, savaşı sona erdirecek anlaşmayı parlamentonun onaylaması gerekiyordu. 1919’da Erzurum ve Sivas’ta toplanan kongreler de açıkça parlamentonun toplanmasını ve hükûmetin atacağı imzanın denetlenmesini istiyordu. İstenen oldu, seçim gerçekleşti. Ancak İstanbul hükûmeti hiç istemediği hâlde taşrada duruma hâkim olan Müdafaa-i Hukuk derneklerinin adaylarıyla çalışmak zorunda kaldı. Büyük ölçüde İttihatçılardan oluşan mebuslarla hükûmet arasındaki gerilim tırmanırken, kırılma başkentin işgaliyle yaşandı. İtilaf Devletleri’nin zabitleri, 16 Mart 1920’de Londra’nın talimatı üzerine Kuvvay-ı Milliye’nin ileri gelenlerinden Sivas mebusları Rauf Bey (Orbay) ve Kara Vasıf’ı almak üzere Meclis kapısındaydı. Ertesi gün sıra Edirne mebusları Mahmut ve Şeref beylerle İstanbul Mebusu Numan Efendi’deydi. Bunları başka tutuklamalar izledi. Meclis-i Mebusan’ın bu olaylar üzerine aldığı, ‘Fiilî işgal, hukuki işgal hâline de dönüşmüştür. Özgürce tartışma ve karar alma imkânı kalmamıştır. Bu sebeple çalışmalarımıza ara veriyoruz’ kararı, tarihin seyrini değiştiriyordu. Heyet-i Temsiliye Başkanı Mustafa Kemal, gelişmeleri Ankara’dan izliyordu. Olağanüstü durumlarda parlamentolarını başka yerlerde toplayan örneklerden hareketle, salahiyet-i fevkaladeyle (olağanüstü yetkiler) hareket edecek Meclis-i Mebusan’ı Ankara’ya çağırdı. İşgal kuvvetleri, mücadelenin örgütlenmesine mâni olmak için sıkı tedbirler almış, Ankara’ya intikal çok zorlaşmıştı. Halide Edip’in anılarında verdiği kronolojiye göre, eşi Adnan Adıvar ve diğer bazı vekillerle 20 Mart’ta çıktığı yolculuk yaklaşık iki hafta sürmüştü. Heyet-i Temsiliye Başkanı, 19 Mart’ta, İstanbul’dan gelecek mebuslarla çalışacak yeni vekillerin belirlenmesi için bütün valiliklere seçim talimatı gönderdi. Her parti, dernek, topluluk aday gösterebilecek, herkes istediği yerden bağımsız aday olabilecekti. Seçim gizli oyla çoğunluk usulüne göre; oyların sayımı ise seçim meclisi önünde açık yapılacaktı. Her seçim bölgesi Millî Mücadele’ye katılanlar arasından beş temsilci seçecekti. Neticede Ankara’da farklı siyasi görüş ve düşüncelerden yüzlerce insan bir araya geldi. Marmara Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Ahmet Demirel, bu sistem sayesinde Türkiye’nin ilk meclis döneminde dünyanın en ileri parlamenter demokrasisine sahip olduğunu belirtiyor. Konuşmalar bugünkü gibi iç tüzükle sınırlanmadığı için gece gündüz toplantı hâlindeki Meclis’te herkes istediği konuda dilediği kadar konuşabiliyordu. Sabancı Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Cemil Koçak’a göre 23 Nisan’da açılan bu Meclis aslında Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nın devamı niteliğinde. O kadar devamı ki, gündem İstanbul’un bıraktığı yerden başlıyor. Eski milletvekili ve tarihçi Mahmut Goloğlu, bu durumdan hareketle yeni Meclis için Üçüncü Meşrutiyet Meclisi adlandırmasında bulunuyor. Mustafa Kemal’in kurtarmak ve korumak istediği devlette ‘memaliki şahanesi tebaa-i mülükaneleri’ olan bir padişah vardı Goloğlu’na göre. Şimdi de ‘makam-ı mualla-yı hilafet ve saltanatı ve memalik-i mahrusa-i şahaneyi’ (Osmanlı padişahının ülkesini) ‘yedi ecanibden tahlis’ (yabancıların elinden kurtarmak) ve taarruzatı def maksadı ile bir parlamento toplanıyordu. Mustafa Kemal ihtilalci değildi, bunu kabul etmiyordu. Yaptığı, üçüncü meşrutiyet devrini açmaktı. Amacı bununla sınırlı değildi elbette… Salahiyet-i fevkaladeyle toplanan bu Meclis’i diğerlerinden ayıran pek çok özellik var. Biri; Sivas Kongresi’nde partileşmenin Kurtuluş Savaşı sonrasına bırakılması kararı alındığı için bütün mebusların Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti üyesi kabul edilmesi. Başlarda bu kurala uyulsa da zamanla iç politikadaki ihtilaflar su yüzüne çıkıyor. İstiklal, Tesanüt, Halk Zümresi, Yeşil Ordu, Türkiye Komünist Partisi, Türkiye Halk İştirakiyyun (sosyalist) Fırkası gibi 8-10 kişilik grupçuklar oluşuyor önce. Bir tarafta kırmızı kalpaklı bir adam “Ben Bolşevik’im” diye ortaya çıkarken, diğer tarafta sarıklılar, fesliler… Ancak asıl ateşli tartışmalar bir yıl kadar sonra yaşanmaya başlıyor. Yeni Meclis her ne kadar kendini Meclis-i Mebusan’ın devamı saysa da fiilî durum birtakım önemli değişiklikleri zaruri kılıyor. Meşrutiyet Anayasası iki kademeli meclis ve onların kararlarını onaylayacak bir devlet başkanı öngörürken 1920’de bunların ikisi de yok. ‘Kararların meşruiyeti nasıl sağlanacak?’ sorunu, kuvvetler birliğinin benimsenmesiyle sonuçlanıyor. Meclis, sultanınkiler de dâhil bütün yetkileri; yasama, yürütme ve yargıyı kendinde topluyor. Cemil Koçak, dışarıda güç bırakmak konusunda büyük kıskançlık gösterildiği kanaatinde. “Milletvekilleri orduyu denetlemek üzere cepheye gidiyor, gördüklerini Ankara’da tartışıyor. Ordu komutanına cephede neden öyle değil de böyle davrandın diye hesap sorabiliyorlar. Bunları soranlar asker falan da değil.” Denetime itiraz yok; ancak savaş şartlarında bu kadar demokrasi kimilerinin canını sıkmaya başlıyor. Kuvvetler birliği gereği Meclis Başkanı ****, yürütmenin de başı kabul ediliyor. Bakanları ise Meclis belirliyor. Ahmet Demirel, bu kararın birtakım sorunlara sebep olduğuna işaret ediyor. “İştirakiyyun Fırkası’nın Genel Sekreteri Tokat Milletvekili Nazım Bey İçişleri, Tesanüt Grubu Yönetim Kurulu Üyesi Abdülkadir Kemal Öğütçü (Orhan Kemal’in babası) de Adalet Bakanı seçiliyor. **’ün hiç istemediği iki isim. ‘Ben sizinle çalışmam’ deyip istifa etmelerini sağlıyor.” Aynı sorun tekrar yaşanmasın diye 1920 sonbaharında kabul edilen ‘bakanlar meclis başkanının gösterdiği adaylar arasından seçilir’ kararı, Mustafa Kemal’e yeni bir yetki kazandırırken ciddi tepkilere de yol açıyor. Bu sorun zamanla temel meselelerden biri hâlini alıyor. 1920 baharında toplanan Meclis’in belki de en dikkat çeken yönlerinden biri, dine yaptığı vurgu. Hiçbir Osmanlı meclisinde görülmeyenler yaşanıyor 23 Nisan’da. Doç. Dr. Ahmet Demirel gün tercihinin dikkat çekiciliğini hatırlatıyor: “Meclis 22 Nisan’da açılacakken bir gün erteleniyor; çünkü ertesi gün mübarek cuma. Mustafa Kemal’in talebiyle önce topluca namaz kılınıyor.” Sakal-ı Şerif ve Sancak-ı Şerif eşliğinde salâvatlarla ulaşılan Meclis, duayla açılıyor. Demirel’e göre bu tercihte toplumu ikna amacı olduğu açık. Cemil Koçak, “Millî mücadeleyi gâvurlara karşı İslam mücadelesi gibi sunuyoruz.” diyor. Bunun en etkili yollarından biri Müslümanların ortak davası izlenimi vermek. Bilgi Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mete Tunçay Mustafa Kemal’in, “Biz burada farklı etnik kimliklerden müttehid bir Müslüman kitlesiyiz. Arnavutu, Kürdü, Arabı, Türkü İslam sıfatı ile bir aradayız ve hep beraberiz.” sözleriyle destekliyor bu tespiti. “Sivas’ta kabul edilen Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti tüzüğüne göre her İslam vatandaş, cemiyetin tabii üyesi. Başından itibaren müthiş İslamcı ve gayr-i Müslimleri dışlayıcı bir hava var. Bütün bunlar askerî harekât devam ettiği için yapılıyor tabii. Zafer kazanıldığı gün bitiyor bu yaklaşım.” Peki, bugün samimiyeti tartışılan bu tavrın sebebi ne? “Tutunacakları başka dal yok. Bu mücadeleyi Türk milleti adına yürütemezler. İnsanları savaşa sokmak istiyorsan İslam milleti adına hareket ettiğini söylemek zorundasın.” diyor Tunçay. Bugünlerde adına verilen ‘hukuk’ ödülüyle tartışmalara konu olan Birinci Meclis’in İzmir mebusu Mahmut Esat Bozkurt anılarında değişimi şöyle anlatıyor: “Meclis’te müezzin beş vakit ezan okur, imam cemaatle namaz kıldırırdı. Dikkate değer ki, Kurtuluş Savaşları zaferle taçlandıktan sonra ** Ankara’ya döndü. Meclis kapısı önünde resmî üniformasıyla bekleyen imam efendi **’ü durdurdu, ellerini kaldırdı. Fakat duaya başlar başlamaz ** hiddetle, ‘Burada böyle şeylere lüzum yoktur, bunları camide yapabilirsiniz. Biz savaşı dua ile değil, Mehmetçiğin kanı ile kazandık!’ dedi ve imamı kovdu.” Meclis, hilafet ve saltanatı işgalden kurtarmak maksadıyla toplandığını her fırsatta tekrarlıyor. Mustafa Kemal, 28 Nisan’da Meclis Başkanlık Divanı’nın padişaha çektiği telgrafı mebuslara okuyor: “Millî savunmamızı padişahlık makamına bir ayaklanma gibi göstermek isteyen ve halkı kandırmak için durmadan çalışan hainler var. Milleti birbirine kırdırmak istiyorlar. Oysaki vuran da vurulan da hepsi sizindir… Kalbimiz size bağlılık ve kulluk duygularıyla dolu olduğu hâlde tahtınızın etrafında her zamandan daha sıkı bir bağla toplanmış bulunuyoruz.” 7 Haziran 1920’de “İstanbul’un, fiilen işgal edildiği 16 Mart’tan itibaren aldığı bütün kararlar hükümsüzdür” denilse de görünürde hilafet ve saltanatla sorun yok. ‘İstanbul işgal altında. Padişah kendi iradesi doğrultusunda karar veremiyor. Kurtardığımızda her şey normale dönecek, biz de yetkilerini iade edeceğiz.’ diyorlar ya “Hepsi politika gereği.” Cemil Koçak’a göre. “Herkes öyle olmadığını biliyor, yine de kuruluyor bu cümleler. Kamuoyundan ideolojik meşruiyet desteği bekleniyor çünkü.” Padişah’ın ve İstanbul Hükûmeti’nin işgal kuvvetleriyle iş birliği yaptığı yönündeki hava Ankara’daki tutumu oldukça etkiliyor. 29 Nisan 1920’de kabul edilen İhanet-i Vataniye Kanunu ‘Millet Meclisi meşrudur. Tanımayan vatan hainidir, cezası da idamdır.’ hükmüyle İstanbul’a karşı yeni bir üstünlük kanalı açıyor. Nihayet on ay sonra, Ocak 1921’de yapılan anayasada o zamana dek her kanun metninde tekrarlanan hilafet ve saltanata bağlılık ifadeleri kullanılmıyor. Ahmet Demirel, **’ün Nutuk’ta belirttiği gibi Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nda “Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir; millet, egemenliği TBMM eliyle kullanır.” denilirken adı konmadan cumhuriyet ilan edildiğini belirtiyor. “1923’te tek yapılan ‘Türkiye hükûmetinin şekl-i hükûmeti, cumhuriyettir’ cümlesinin ilave edilmesi. 29 Ekim’in bir hafta öncesiyle bir hafta sonrası arasında kamu hayatı açısından bir fark yok.” Sadaret makamına bakış kısa süre içinde değişiyor. 1921 sonları ya da 1922’de İstanbul’da ahlakın bozulduğu ve Ankara’nın müdahale etmesi tartışılıyor. Gizli bir oturum değil. Konuşulan her şey kamuoyuna yansıyor. Buna rağmen vekillerden biri kalkıp “Orada halife denen bir herif var. Bununla da o ilgilensin yahu!” diye tepki veriyor. Zabıtlara da yansıyan bu çıkışa kimse itiraz etmiyor. Neticede 1 Kasım 1922’de Saltanat oy birliği ile kaldırılıyor. Millî Mücadele konusunda fikir ve eylem birliği olsa da iç politika konuları uzun tartışmalara yol açabiliyor. Mustafa Kemal, 10 Mayıs 1921’de beklenmedik bir adım atarak “Oylar dağılıyor. Bazı oylamaların nasıl sonuçlanacağı belli olmuyor. Kendi fikrime yakın, benimle hareket edecek insanları bir araya getirdim ve Müdafaa-i Hukuk Grubu’nu kurdum.” deyiveriyor. Birinci Grup’un Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin Meclis Grubu olduğu ilan ediliyor. Yalnız bir sorun var. Dışarıda bırakılan 92 kişi de aynı sıfatla seçilmişti. Müdafaa-i Hukuk Grubu’nun programı iki maddeden oluşuyor. Misak-ı Millî’yi sağlamak ve 1921 Anayasası çerçevesinde gereken kanunları çıkarmak. Meclis’te bu gayeye itiraz eden yok. Buna rağmen dışarıda bırakılan muhalifler, “İleride tarihçiler tutanakları okuduklarında aramızda Misak-ı Millî’ye ve anayasaya itiraz edenler olduğunu düşünmesin.” diyerek tavırlarının zapta geçmesini istiyor. 1920 sonbaharında asker kaçaklarını yargılamak üzere İstiklal Mahkemeleri kuruluyor. Savaş 8 yıldır sürüyor, insanlar cepheye gitmek istemiyor. Her savaştan sonra sayılar açıklanıyor. Şu kadar şehit, şu kadar gazi, şu kadar kaçak… Büyük rakamlar çıkıyor ortaya. Mahkemenin kurulması mücadelenin sürmesi için ihtiyaç. Ancak kanun çıktıktan on gün sonra bir değişiklikle ‘millî gücü tenkis edici (kısıtlayıcı) her suç mahkemenin yetki alanındadır’ deniyor. Buna da çok itiraz ediliyor. Gizli toplantıda on üç vekil ret oyu verse de açık toplantıda kamuoyu Meclis’te fikir ayrılığı var hissine kapılmasın diye retlerini tekrarlamıyorlar. Muhalifler, Meclis üstünlüğü konusunda da çok hassas. Buna uymadığını düşündükleri konularda hemen harekete geçiyor, “Gece gündüz toplantı hâlindeyiz. Bir karar alınması gerekiyorsa tartışalım ve oylayalım” diyorlar. Londra Konferansı için İstanbul’a Tevfik Paşa hükûmetine davet geliyor. İstanbul-Ankara ilişkileri çok iyi o sıralar. Paşa, Mustafa Kemal’e birlikte gitmeyi teklif ediyor. Ankara’nın cevabı; “Siz gelemezsiniz, biz gideceğiz.” Mesele delege seçimi vesilesiyle Meclis’e intikal ediyor. Normalde takdir etmeleri gerekirken kıyamet kopuyor. Parlamentonun cevabı; “Hükûmet doğru karar vermiş olabilir; önemli olan kararın Meclis’e sorulmadan alınmasıdır.” Muhalefeti şekillendiren temel sorunlardan biri de Mustafa Kemal’e başkumandanlık vesilesiyle özel yetki verilmesi. Ahmet Demirel o günleri şöyle anlatıyor: “1921 Temmuz ayının sonlarına doğru Yunanlar Sakarya Nehri’nin doğusuna geçiyor. Eskişehir ve Kütahya düşüyor. O günlerde cepheden gelen bir heyet, ‘bu işi çözmenin tek çaresi Mustafa Kemal’i başkumandan yapmaktır’ diyor.” Esasında padişaha ait olan bu sıfat, İstanbul’un tüm yetkilerini devraldığını ilan eden Meclis’in manevi şahsiyetinde temsil ediliyor. Mustafa Kemal, 5 Ağustos’ta Meclis’e teklifi bir şartla kabul edeceğini açıklıyor: “Umumi surette tezahür eden arzu ve talep üzerine başkumandanlığı kabul ediyorum. Bu vazifeyi şahsen deruhte etmekte tahassul edecek fevaidi, azami suretle istihsal edebilmek ve ordunun maddi ve manevi kuvvetini azami surette tezyid ve ikmal ve sevku idaresini bir kat daha tarsin için, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin haiz olduğu salahiyeti meşruayı fiilen istimal etmek şartiyle bu vazifeyi deruhde ediyorum.” Özetle Meclis’in sahip olduğu tüm yetkileri tek başına kullanmak şartıyla kabul ediyor teklifi. Üç ay süreyle sözü kanun yerine geçecek, sonra gerekirse süre uzatılacak. Muhalefet kabul etmeye yanaşmasa da kanun geçiyor. Kasım ayında sürenin uzatılması gündeme gelince konu kamuoyuna yansıyor. Ama uzatılıyor. Şubat’ta bir kez daha… Muhalefet giderek güçleniyor. Nihayet 1922’nin Mayıs ayında, gizli oturumda talep reddediliyor ve yetki düşüyor. Ertesi gün Mustafa Kemal kürsüde kritik dönemin henüz sona ermediğini ve teklifin kabul edilmesinin önemini bir kez daha hatırlatıyor. Oylar birbirine çok yakın olsa da üç ay uzatma alıyor. Bu oylamadan sonra Birinci Grup’taki bazı genç ve atak milletvekilleri Selamet-i Umumiye ismiyle daha dar kapsamlı bir oluşuma gidiyor. **’le yakın temas hâlindeki mebusların hedefi, arkadaşlarını yönlendirerek oyların dağılmasını engellemek ve Meclis üstünlüğünü ellerinde tutmak. Peş peşe yaşanan sorunlar ve yeni oluşum muhalefete örgütlenmek dışında yol bırakmıyor. Tüm vekiller Müdafaa-i Hukuk adına seçildiği için Mustafa Kemal’in grubuna birinci, kendilerine ikinci grup deme kararı alıyorlar. Birinci Meclis’e büyük oranda demokratik vasfını kazandıran İkinci Grup, kişilere dayalı bir yapıya sahip değil. Resmî lideri yok. Ön plana çıkan isimler, Erzurum mebusları Hüseyin Avni (Ulaş-hukukçu) ve Süleyman Necati (Güneri-hukukçu), Kayseri Mebusu Rıfat (Çalıka-hukukçu), Canik Mebusu Emin (Geveci-hukukçu), Sinop Mebusu Hakkı Hami (Ulukan-hukukçu), Mersin Mebusu Selahattin (Köseoğlu-Albay), Sivas Mebusu Kara Vasıf (Karakol-Albay) ve Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey (Binbaşı)… İkinci Grup, Temmuz 1922’de üç maddelik bir programla kuruluyor. İlk iki madde Birinci Grup’unkiyle aynı. Ayrıca hâkimiyet-i milliye esasına aykırı tüm yasaları değiştirmek ilkesini benimsiyorlar. Aykırı buldukları uygulamalar; bakan seçimi, başkumandanlık yetkileri ve **’ün özel yetki aldıktan sonra yeniden kurduğu ve üyelerini bizzat atadığı İstiklal Mahkemeleri. İkinci Grup kurulduktan sonra hemen kanun teklifi sunmaya başlıyor. Önce bakanların yetki ve sorumluluklarını düzenleyen bir metin hazırlanıyor. 6 Temmuz’da çoğunluğu sağlayarak kanunu geçiriyorlar. Haziran’da Büyük Taarruz’un planı yapılmış. 26 Ağustos’ta savaş yeniden başlayacak. Böyle bir ortamda İkinci Grup Meclis’te söz üstünlüğü elde ediyor. 20 Temmuz’da başkumandanlık yetkilerinin tekrar uzatılması gündeme geldiğinde bu kez Mustafa Kemal sürpriz bir çıkışla “Kritik ortam ortadan kalkmıştır, yetkileri Meclis’e devrediyorum…” diyor. Meclis özel yetkileri geri alırken oy birliği ile süresiz olarak başkumandanlık unvanı takdim ediyor kendisine. Yetkilerin herhangi bir tartışmaya mahal vermeden iade edilmesi, Meclis’te yumuşak bir döneme girildiğine işaret ediyor. Oysa aynı dönem başka kaynaklardan okunduğunda ortamın hiç de süt liman olmadığı ortaya çıkıyor... Doğu Cephesi Komutanı ve Edirne Mebusu Kazım Karabekir günlüğüne 10 Temmuz 1922’de şu notu düşüyor: “Mustafa Kemal Paşa’dan şifre geldi. Hülasası: Vekiller heyeti meclis azasından intihap olunmalı ekseriyetle kabul edildiğinden vekiller istifa ettiler. Gerek bu kanunun kabulü ve gerekse başkumandanlık salahiyeti hakkındaki münakaşa ve yeniliklerden ben de meclis riyaseti ve başkumandanlıktan istifa edeceğim.” İsmet Paşa da hatıralarında “Batı Cephesi komutanı iken **’ten bu Meclis’le çalışmanın mümkün olmadığını ve dağıtmak istediğini söylediği iki telgraf aldım.” notunu tarihsiz kayda geçiyor. Mustafa Kemal Paşa, Meclis’i dağıtırsa ordunun, halkın ve dünya kamuoyunun tepkisi ne olur diye soruyor İnönü’ye. Ahmet Demirel, İsmet İnönü’nün 1919-1973 yılları arasında tuttuğu cep defterlerini yayına hazırlarken eksiği tamamlayacak yeni bir bilgiye rastlıyor: “Kumandanın telgrafnameleri, Meclis’in ıslahat ve sükûnu hakkında…” Tarih 22 Temmuz Cuma, başkumandanlık oylamasından 2 gün sonra. Anlaşılıyor ki yetkileri devreden Paşa, muhalefetten çok rahatsız. Fakat bunu hissettirmiyor. Bu tarihten sonra kırılma mücadeleye dönüşüyor. Bu konuda pek çok akademik çalışması bulunan Ahmet Demirel, İkinci Grup’un karakterini ‘kişi tahakkümüne karşı tavır’ diye özetliyor. “Mustafa Kemal Paşa’nın şahsına yönelik değil siyasetleri. Özellikle İttihat ve Terakki döneminde yaşanan kişisel yönetim tecrübesi yol açıyor bu hassasiyete.” Hakimiyet-i Milliye konusunda İkinci Grup’un yanında olan bağımsızların lideri Abdülkadir Kemali Bey, Tan Gazetesi’nde kaleme aldığı bir yazıda, ‘millet için iki düşman tasavvur edilebileceğini yazıyor. Ordunun uğraştığı dış düşmanın yanında göze görünmeyen ve her yere nüfuz eden diğer düşman, millî egemenliği tanımayan idare zulmü’ ona göre. Rauf Orbay, anılarında Demirel’in dikkat çektiği şekilde muhalefetin tavrının yetkilerin tek elde toplanmasından kaynaklandığını anlatıyor. “Muhaliflerin başında görünen Hüseyin Avni, (Çolak) Selahattin ve bilhassa Kara Vasıf Beyler, benim de, Mustafa Kemal Paşa’nın da arkadaşlarımızdı. Bunların başlıca muhalefetleri; ‘devlet ve hükûmet işlerinin meclis murakebesinden sıyrılarak, tek elden idare edilmeğe doğru gittiği’ kanaatlerinden doğup, bunu önlemeğe matuf görünüyordu. … Bilhassa Mustafa Kemal Paşa’nın hem Meclis hem hükûmet başkanı ve aynı zamanda başkumandan olarak bütün yetkileri elinde toplamış olmasından endişe ettiklerini gizlemiyorlardı.” Ali Fuat Cebesoy da İkinci Grup’un, Meclis reisinin diktatörlüğe doğru gittiğinden şüphe ettiğini naklediyor. İkinci Grup temel mesele hâline gelen üç sorunu çözdükten sonra Meclis kapanana kadar çok uyumlu davranıyor. Ancak resmî tarih; aslında tam demokratik olan bu dönemi, hilafetçilerle cumhuriyetçiler arasındaki mücadele biçiminde kodlayıp geleceğe taşıyor. Doç. Dr. Ahmet Demirel, bu anlayışın tek parti döneminin sonlarında ortaya çıktığını kaydediyor. Sebebine gelince; “1925’ten 45’e kadar süren 20 yıllık tek parti dönemini olumlama ihtiyacı duyuyorlar. Sonrası Birinci Meclis gibi değil. Oradaki demokratik havadan eser kalmıyor. Tek parti dönemini göklere çıkarabilmek için öncesini karartmanız gerekiyor. Orada gericiler vardı dediğiniz zaman kimse dönüp geriye bakmaz.” Yalnız burada bir not düşmek gerekiyor. Mustafa Kemal Nutuk’ta İkinci Grup’u ne kadar sert eleştirse de ‘onlar gerici, biz ilericiyiz’ demiyor. Asıl mesele Mustafa Kemal’in siyaseti ve ona karşı çıkanlar arasında yaşanıyor. Peki, nasıl oluyor da askerî yetkileri bile elinden alınmış 40 yaşında genç bir adam bu kadar etkili bir pozisyona geliyor? Hiç mi rakip çıkmıyor karşısına? “Rakibi var, hem de çok.” karşılığını veriyor Cemil Koçak. “1919’un ikinci yarısından sonra sadece politik bir kimlik. Neyi, kimi temsil ediyor; toplumsal meşruiyetini nereden alıyor belli değil. Erzurum Kongresi’nde birçok rakibi var. Rauf Orbay’dan Cebesoy’a, Karabekir’e, Refet Bele’ye, Kara Kemal’den Kara Vasıf’a kadar eski İttihatçıların hepsi Mustafa Kemal’in rakibi aslında. **, 1925’e kadar bizim bugün anladığımız anlamda ** değil. Hiçbir şekilde rahat yüzü görmüyor.” Zaman zaman ‘Başkan olma!’ ya da ‘Seni başkan yapmasak daha iyi olur!’ demelerine rağmen ağırlığını koyduğunda seçiliyor yine de. Bu tavır da hiç olmazsa eşitler arasında birinci konumunda olduğunu gösteriyor. Koçak, **’ün kafasında bir model, ne yapması gerektiği konusunda bir fikir olduğunu düşünüyor. Halka rağmen ya da halkla birlikte nasıl olursa olsun böyle bir projesi olduğu kesin Koçak’a göre. Sadece onun da değil, Jöntürk neslinin kafasında var bu ideal. Şartların uygun olup olmadığı, değilse nasıl uygun hâle getirileceği, modelin ne kadarının uygulanabilir olduğu işin ayrıntısı. Ahmet Demirel’in verdiği “** 1919’da Mazhar Müfit Kansu’ya ileride cumhuriyeti ilan edeceğini yazdırmış.” bilgisi de bu tezi destekliyor. Mete Tunçay ise muvaffakiyetin gerekçelerini şöyle sıralıyor: “Karizmatik kişilik yakıştırması boş laf değil bir kere. Bazı insanlar etkileyici birtakım özelliklere sahip olabiliyor. Mustafa Kemal’in böyle bir yanı olduğu anlaşılıyor. Siyaset adamlığı ne kadar askerî yöntemlerle ne kadar askerî olmayan yöntemlerle başarıldı bunu ayırmak kolay değil. Muhalefetle karşılaştığında ilk iş o muhalefeti bölüyor. Ve işini kolaylaştırıyor.” Birtakım tarihî sebepleri de var elbette. Osmanlı, uzun zamandır dış ilişkilerinde yenik düşüyor. 200 senedir Ruslarla girdiği her mücadeleden yenik çıkıyor. Millî Mücadele’de kazandığı zafer **’ü halk kitleleri arasında çok prestijli bir pozisyona getiriyor. O da aksine inansa bile halka görmek istediği gibi görünüyor. Yine Karabekir’e dönüyoruz. “(İzmir’de) Ankara ve İstanbul’dan trenler gelmiş. Gazi’nin vagonuna yaver Salih seslenerek çağırdı... Misafirlere neferler haşin davranıyorlardı… (Çeşitli mesleklerden temsilciler) Gazi’yi medh ile milleti nankörlükle itham ediyorlardı. Trene dönüşte Fevzi Paşa’ya riyakârlıkları acı protesto ettim. … Gazi bile trende görüşürken bir aralık ‘Millet nasıl isterse öyle olur!’ dedi. Benim müfarekatımdan sonra ise kumandanlara demiş: Millet falan hepsi laf.” Tarih: 30 Ağustos 1924 Kanun ilk Meclis’in süresinin işgal bitene kadar devam etmesini öngörüyor. İkinci Grup, 1923’ün Mart ayında, ‘Savaş bitti, seçim yapalım uluslararası anlaşmayı yeni Meclis onaylasın’ teklifiyle Meclis’e geliyor. Birinci grup reddediyor önce. Ancak, Hükûmet Lozan’a katılmak üzere yetkilendirilince işin zorluğu ortaya çıkıyor. Bu kez onlar tekrarlıyor seçim talebini. Milletvekillerinin önemli kısmı memleketlerine dağıldığı için yasada belirtilen üçte iki çoğunluk sağlanamasa da bağımsızların da desteğiyle seçim kararı alınıyor. Aynı günlerde, muhalefetin en etkili isimlerinden Ali Şükrü Bey, Mustafa Kemal’in muhafız alayı komutanı Topal Osman tarafından öldürülüyor. Bu olay, ortamın havasını bozuyor ve birlikte çalışmak iyice zorlaşıyor. Mete Tunçay, seçim kararını hızlandıran meselenin Lozan görüşmeleri olduğunu söylüyor. Meclis uzlaşmaya yanaşmıyor, çok aksilik çıkarıyor. Tunçay’a göre anlaşmayı kabul etmek gerektiğini söyleyen İnönü daha haklıydı. Türkiye, savaşı kaybetmiş olmasına rağmen muzaffer bir edayla şartlar öne sürüyordu. 1 Nisan’da seçim kararı alındıktan sonra İkinci Grup, kendi yayın organı Tan Gazetesi aracılığıyla ileride partileşeceklerini ancak savaşı sona erdirecek anlaşmayı imzalayacak Meclis’te fikir ayrılığına sebep olmamak için ilk seçimlere katılmayacaklarını ilan ediyor. Buraya kadar sorun yok. Muhaliflerin tasfiye edildiği yönündeki yaygın kanaat, Meclis’in dağılmadan birkaç gün önce yaptığı bir düzenlemeden kaynaklanıyor. Mustafa Kemal ve arkadaşları tarafından yeniden yazılan İhanet-i Vataniye Kanunu’yla seçimlerde Birinci Grup adayının karşısına çıkılması vatan hainliğine denk hâle geliyor. Böylelikle 23 seçimlerinde Birinci Grup tek başına kalıyor. Süreç bundan sonra daha hızlı ilerliyor. Seçim kararı alındıktan sonra **, İkinci Meclis’te Halk Fırkası adıyla parti kuracağını açıklıyor. Onun başkanlığında seçim bürosu kuruluyor. Adaylar hassasiyetle seçiliyor. Ve neticede yeni Meclis’e 285’i Halk Fırkası adayı 287 kişi seçiliyor. Karşımızda Birinci Meclis’e hiç benzemeyen bir yapı var artık. Diğer alanlarda göze çarpan bir değişiklik olmasa da Birinci Grup, medrese çıkışlı üyelerini de bu seçimde tasfiye ediyor. Görünüşte tek partiden oluşan Meclis’in tek sesli karakterini kazanması 1924 Anayasası, hilafetin kaldırılması gibi alanlarda yaşanan tartışmalarla dolu bir buçuk yıldan sonra oluyor. Millî Mücadele’de Mustafa Kemal’in yanında yer alan dört önemli isim; Kazım Karabekir, Ali Fuat Paşa, Rauf Orbay ve Refet Bele yanlarına başkalarını da alarak Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nı kuruyor. Aralarında Hüseyin Avni Ulaş’ın da bulunduğu bazı İkinci Grup üyeleri fırkanın kuruluşunda yer alıyor. Ancak hesaplanmayan şekilde muhalefet Halk Partisi’nde çözülmeye sebep oluyor. Şeyh Said isyanının hazırladığı ortamdan yararlanarak 1925 yılı başlarında Takrir-i Sükun Kanunu’nun verdiği yetkiyle İstiklal Mahkemeleri aracılığıyla fiilî bastırma yapılıyor önce. “Kanunun kabul edildiği günün ertesinde Terakkiperver Fırka kapatılıyor ve İstiklal Mahkemesi sopası gösterilerek Cumhuriyet devrimleri peş peşe kabul ediliyor.” diyor, Mete Tunçay. O tarihten sonra Meclis’te muhalefet aramanın bir manası yok. 1926’da Ziya Hurşit ve arkadaşlarının Mustafa Kemal’e karşı düzenledikleri suikast girişimi onlarla ilişkisi olsun olmasın İkinci Grup mensupları da dâhil tüm muhaliflerle hesaplaşmaya gidilmesine zemin oluşturuyor. Karabekir Paşa, Cebesoy gibi isimler 1926’da milletvekili dokunulmazlıkları devam ederken İzmir Suikastı dolayısıyla yargılanıyor. Ve Üçüncü Meclis artık hiçbir zaman eski meclisler gibi olmuyor. Demokratik sistem muhafaza edilseydi ne olurdu? Bu soruya ancak spekülasyonlarla cevap verilebilir. Nitekim Prof. Dr. Cemil Koçak, “Ülkenin geleceği tam nasıl olurdu asla bilemeyiz. Ama böyle olmayacağından eminim.” karşılığını veriyor. Ahmet Demirel, Birinci Meclis’in hilafeti kaldırmayacağına ve Lozan’ı kabul etmeyeceğine emin. Mete Tunçay’sa modernleşmenin Osmanlı’da başladığına dikkat çekiyor. “Cumhuriyet aynı çizgide daha ileri gitti. Ancak bu kadar hızlı olmayabilirdi.” diyor Tunçay... Birinci ve İkinci Meclis’in imza attığı önemli düzenlemeler 23 Nisan 1920 - 1 Nisan 1923 tarihleri arasında; Hıyaneti Vataniye Kanunu kabul edildi. İstiklal Mahkemeleri kuruldu. İsyanlar bastırıldı. Batı Anadolu’da düzenli ordu kuruldu. Doğu, güney ve batı cephelerindeki zaferlerle Anadolu işgalden kurtuldu. İstiklal Marşı kabul edildi. Saltanat kaldırıldı. Lozan görüşmeleri başladı. Ahmet Demirel: “Birinci Meclis, cumhuriyetin kanunlarını şekillendirmişti. 21 ve 24 anayasaları büyük ölçüde birbirlerine benzer. Ama bugünkü Türkiye’yi şekillendiren kanunlar esas olarak İkinci Meclis’in ürünüdür. Ceza Kanunu, Medeni Kanun, Tevhid-i Tedrisat, Tekke ve Zaviyelerin Kapatılması, Hilafetin Kaldırılması, Şapka Kanunu… İkinci Meclis laik karakter konusunda önemli adımlar attı. Bugünkü siyasetin özellikle sosyal manada ana omurgasını şekillendirdi. Din ana birleştirici olmaktan çıktı ve ulus devlete doğru gidildi. 1920’lerde insanlara kimsin dediğinizde muhtemelen en yüksek oranda Müslüman cevabı alırdınız 30’larda Müslümanlık cevabı yerini Türklüğe bırakmıştı.” Ord. Prof. Hıfzı Veldet Velidedeoğlu anlatıyor “İlk Meclis’te milletvekillerinin giyim ve kuşamları, yaşları, düşünce ve görgüleri çok değişikti. Beyaz sarıklı, beyaz ve kara sakallı, cübbeli, eli tespihli hocalarla, pırıl pırıl üniformalı genç subaylar; yazma veya şal sarıklı aşiret beyleri, külahlı ağalar, tarikat babaları ve kavuklu çelebilerle, Avrupa’da yüksek öğrenimlerini yeni bitirmiş, batı kültürüyle yetişmiş kuva-yı milliye kalpaklı, nokta bıyıklı, modern giyinişli gençler yan yana oturuyorlardı.” “Hüseyin Avni bir ideal adamı idi. O ideal arkasında; bazen yalnız, bazen Birinci Grup’la bazen İkinci Grup’la beraber durmadan koştu.” “Büyük Şair’in (Mehmet Akif) politikada pek acemi olduğu görülmektedir. Kürsüye pek az çıkmış, sözleri kendi arkadaşları arasında bile fazla bir ilgi uyandırmamıştır. Hamidiye kahramanı … Millî hükûmetin en sevimli başvekili Hüseyin Rauf Bey (Orbay). ****’e suikast isnadına maruz, tam on yıl vatan hasretiyle dünyayı dolaştıktan sonra dönebildi yurduna…” Birinci Meclis anketi Necmettin Sahir Sılan Meclis’te kâtiplik yapan 20’li yaşlarında bir delikanlı. Herkesin Millî Mücadele’nin akıbeti hakkında endişe duyduğu günlerde ‘Nasılsa bu savaşı kazanırız? Millî Mücadele sonrasının feyizli ve semeredar olması için sizce ne yapılması lazım?’ diye tek soruluk bir anket yapıyor vekillerle. 315 mebus cevap veriyor sorusuna. 1922 itibarıyla Türkiye’nin en önemli sorunu eğitim diyor herkes. Sonra çağdaşlaşma, temel hak ve özgürlüklerin güvence altına alınması, adalete dayanan bir adliye anlayışı ve hâkimiyet kayıtsız şartsız milletindir ilkesinin hayata geçmesi… 1920’lerin Ankara’sı Ankara o günlerde viran bir kasaba. Yapımı henüz tamamlanmamış İttihat ve Terakki kulüp binası meclise dönüştürülmüş. Her dakika cepheden gelecek haberlerle çalkalanan TBMM, elektrik bir yana lüks lambası bile olmadığından gaz lambalarıyla aydınlatılıyor. Geceleri zabıt kâtiplerinin önüne birer mum dikiliyor. Meclis’te memur olan Eflatun Cem Güney, toplantı salonunun odun sobasıyla, diğer bölümlerinse küçük sac sobalarla ısıtıldığını anlatıyor. Vekiller için en mühim meselelerden biri yatacak yer bulmak. Mazhar Müfit Kansu; Maarif Vekâleti binasının yatakhaneye çevrildiğini, yemek sorununun da kendisi de mebus olan Cevdet Izrap ve bir arkadaşının tahsis ettiği tabldotla çözüldüğünü naklediyor. Milletvekillerinin aylık tahsisatı 80 lira iken bir süre sonra 100 lira’ya çıkıyor. ‘Hâkimiyet-i Milliye Şehidi’ Ali Şükrü Bey Meclis’in en dikkat çeken simalarından biri 36 yaşında mebus seçilen Ali Şükrü Bey. İkinci Grup’un hitabeti güçlü sözcülerinden. Trabzon temsilcisi, bahriye subayı. Konuşurken, ‘Dünkü Fransız basınında şöyle bir haber okudum.’ diyecek kadar Fransızcaya vâkıf ve münevver bir adam. Hıfzı Veldet Velidedeoğlu’nun, hakkında ‘Millî Mücadele’nin samimi insanlarından’ kaydını düştüğü Ali Şükrü Bey, kuvvetli bir tenkitçi. Gensoru konusu yaptığı bütün meselelerde ilgili bakanları ağır şekilde hırpalamaya muvaffak olmuş ve hemen her zaman müspet sonuç aldığı için icra vekillerinin korkulu rüyası haline gelmiş. İkinci Müdafaa-i Hukuk Grubu’nun 19 Ocak 1923’te görüşlerini açıklamak maksadıyla çıkarmaya başladığı Tan Gazetesi’nin sahibi ve başyazarı aynı zamanda. Mustafa Kemal’in iflah olmaz muhalifi Ali Şükrü ile ilgili düşüncesini Kazım Karabekir günlüklerinde şöyle naklediyor. “Muhaliflerden Ali Şükrü Ankara’ya makine getirmiş. Tan Gazetesi çıkaracakmış. Gazi yanımda Cevat Abbas’a dedi: “Muhalifler matbaa yapıyor da siz hâlâ uyuyorsunuz. Yakmalı, yıkmalı!” Dedim; “Paşam bu tarzda mukabele doğru mudur?” Görünen o ki birileri o şartlarda her türlü mukabelenin meşru olduğu fikrini taşıyor. Zira Ali Şükrü Bey seçimlerden çok kısa bir süre önce, 27 Mart’ta aniden ortadan kayboluyor. Bütün aramalara rağmen cesedine ancak 2 Nisan’da ulaşılabiliyor. Mustafa Kemal Paşa’nın Muhafız Alayı Komutanı Topal Osman ve adamları tarafından öldürüldüğünün anlaşılması üzerine Topal Osman silahlı çatışmada ölü ele geçiriliyor. Bu cinayet meclisteki gerilimi artırdığı gibi seçim kararı alınmasını da hızlandırıyor. 4 Nisan’da Tan Gazetesi’nde yayımlanan A.S imzalı şiirde Ali Şükrü’ye “Mümtazdın sen ey genç, her şeyde mümtaz / Yüksek bir hilkatin, kemalin vardı / Bu çorak ülkeyi yazık ki pek az / Parlattın; bak yine gölgeler sardı!” diye sesleniliyor.

<TABLE width="100%"> <TR> <td align=right> 19.04.2010</TD></TR></TABLE>
AYŞE ADLI